Բառարան

Ոստիկան | Արաբական խալիֆայության գերագույն իշխանավորը: Հիմնական պարտականություններից էին երկրի ընդհանուր դրության հսկողությունը, հարկահավաքության գործի կազմակերպումը, երկրի ներքին կայունության ապահովումը և նրա պաշտպանությունն արտաքին հարձակումներից։

Խալիֆ (արաբ. բառացի՝ «փոխանորդ», «տեղապահ») | խալիֆաթի (պետության) ղեկավարն է, բացարձակ միապետ, իսլամական աշխարհի կրոնապետ, զինվորական առաջնորդ։ Համարվել է Մուհամմեդ մարգարեի հաջորդը, իսկ Ումմայաններից սկսած՝ աստծու տեղապահը:

Միմյանց դեմ տասնամյակներ շարունակ պատերազմող Պարսկական և Բյուզանդական կայսրությունները թե՛ տնտեսապես, թե՛ ռազմական առումով այնքան էին ուժասպառ եղել, որ 630-ական թվականներին ի վիճակի չեղան դիմակայելու Արաբիայից եկած և հանուն իսլամի մարտնչող զորքերին: Արաբները նախ 636 թ. Ասորիքում պարտության մատնեցին բյուզանդական զորքերին, ապշեցուցիչ արագությամբ նվաճեցին Սիրիան, Միջագետքը և Եգիպտոսը: Հաջորդ տարի՝ 637 թ., Կադիսիայի ճակատամարտում պարտության մատնեցին Պարսկաստանին, իսկ որոշ ժամանակ անց կործանեցին Սասանյան թագավորությունը: Արաբների հետզհետե աճող սպառնալիքը հարկադրեց Բյուզանդիային որոշ առումներով մեղմել իր քաղաքականությունը հայերի նկատմամբ, ինչը չէր նշանակում հրաժարվել նրանց լիակատար հպատակեցման ծրագրերից: Այս պայմաններում մոտ 634 թ. Հայաստանի փաստական իշխանությունն անցավ սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունուն։ Վերջինս 639 թ. Բյուզանդիայի կողմից ճանաչվեց նաև «Հայոց իշխան»։ Օգտվելով դրությունից՝ նույն տարում նա միավորեց Հայաստանի բյուզանդական և պարսկական մասերը:

Տևական բաժանումից հետո առաջին անգամ մասնատված Մեծ Հայքը միավորվեց մեկ կառավարչի իշխանության ներքո: Բայց հավասարակշռությունը փխրուն էր. ներսում հայ նախարարական տոհմերի անհամաձայնությունն էր Թեոդորոսի իշխանությանը, իսկ դրսից արաբական սպառնալիքն էր մոտենում։ Բյուզանդիան չէր աջակցում, բայց հրահրում էր հայ նախարարներին միմյանց դեմ: Այսպիսով՝ յոթերորդ դարի կեսերի քաոսային իրադարձությունները նպաստեցին նաև հավակնոտ նախարարների միջև իշխանության համար մղվող պայքարին:

Թեոդորոս Ռշտունի. հայ-արաբական պայմանագիրը

Արաբների առաջին արշավանքը Հայաստան տեղի ունեցավ 640 թ.։ Ավերվեց Դվինը: Արաբական արշավանքներ տեղի ունեցան նաև 642-643 և 650 թթ.։ Դրանց հակակշռող և հայերին աջակցող ուժեր չկային. Սասանյան կայսրությունն իր մայրամուտն էր ապրում, Բյուզանդիան ինքն էլ մի կերպ էր պայքարում արաբների դեմ: Ավելին՝ այդ ծանր օրերին Բյուզանդիան շարունակաբար պահանջում էր ընդունել Քաղկեդոնի որոշումները՝ իբրև ցանկացած աջակցության նախապայման: Մնալով միայնակ արաբական արշավանքների դեմ, հնարավոր է, նաև դառնացած քաղաքական և կրոնական ճնշումներից՝ Թեոդորոս Ռշտունին կատարեց Բյուզանդիայի հետ հարաբերությունները խզելու վճռական քայլը: 652 թ., երբ պարզ դարձավ, որ արաբներին դիմադրելու միջոցներ չունի, Թեոդորոս Ռշտունին մեկնեց Դամասկոս և պայմանագիր կնքեց Ասորիքի արաբ փոխարքա Մուավիայի հետ: Ըստ այդ պայմանագրի՝ (1) Հայաստանը ճանաչում էր խալիֆի գերիշխանությունը և (2) երեք տարի ազատվում էր հարկային պարտականություններից: (3) Թույլատրվում էր 15-հազարանոց հեծելազոր պահել՝ խալիֆայության հաշվին, և (4) Հայաստանում արաբական զորքեր չէին տեղակայվելու։ (5) Խալիֆայությունը հանձն էր առնում ռազմական օգնություն ցուցաբերել Հայաստանին, եթե ենթարկվեր հարձակման: Պայմանագիրն, ըստ էության, ուղղված էր Բյուզանդիայի դեմ և ծառայում էր երկու կողմերի շահերին: Այն թույլ տվեց Հայաստանին, որոշ ընդհատումներով, պահպանել փաստացի անկախությունը մինչև VII դարի վերջը: Խաղաղության այս կարճատև շրջանը հայ ժողովրդին զարգանալու և բարգավաճելու հնարավորություն տվեց։ Հնարավոր եղավ ավարտին հասցնել հայկական ճարտարապետության գլուխգործոց Զվարթնոցի տաճարը:

Արաբների քաղաքականությունը Հայաստանում

VII դարի վերջին, երբ Արաբական խալիֆայությունը վերջնականապես հաղթեց Բյուզանդիային, նրան այլևս պետք չէր կիսանկախ Հայաստան: 701 թ. արաբական հզոր բանակը ներխուժեց Հայաստան՝ ճանապարհին ավերածություններ գործելով։ Բարեկեցիկ քաղաքներն ու եկեղեցիներն ավերվեցին, բերդերը գրավվեցին, բնակչությունը սպանվեց կամ ստրկացվեց ու տեղահանվեց:

Նվաճելով Հայաստանը և Հարավային Կովկասի տարածքները՝ արաբները հիմնեցին Արմինիա անունով փոխարքայություն, որը ներառում էր Արևելյան Վրաստանը, Աղվանքը և գրեթե ողջ Մեծ Հայքը։ Դրա վարչական կենտրոնը սկզբում Հայաստանի մայրաքաղաք Դվինն էր: Արմինիայի կառավարիչ՝ ոստիկան (էմիր), դառնում էր արաբ ազնվականներից մեկը և կառավարում խալիֆի անունից։ Ոստիկանին էին ենթարկվում բոլոր պաշտոնյաները, այդ թվում՝ Հայոց իշխանն ու հայկական զորքերի հրամանատարը՝ սպարապետը:

Այս բավականին բարդ պայմաններում հայ քաղաքական և կրոնական գործիչների շրջանում հստակ ուրվագծվեց երկու քաղաքական հոսանք: Նրանց մի մասը կարծում էր, որ հարկավոր է ապստամբել և ապավինել Բյուզանդիայի հովանավորությանը, մյուս մասը՝ որ հարկավոր է հրաժարվել Բյուզանդիայի հովանավորությունից և սեփական ուժերով, դիվանագիտորեն պահպանել միավորված Հայաստանի ինքնուրույնությունը։ Առաջին հոսանքը գլխավորում էին Մամիկոնյանները, իսկ երկրորդը՝ Ռշտունիները, իսկ ապա՝ Բագրատունիները։ Երկրորդ հոսանքի ներկայացուցիչները, սակայն, չէին բացառում նաև հակաարաբական ապստամբությունները: Եվ պատահական չէ, որ Հայաստանի՝ արաբական Արմինիա փոխարքայության մաս դառնալուց հետո արաբ ոստիկանների բռնի քաղաքականությունից դժգոհ նախարարների ապստամբությունը գլխավորում էր Սմբատ Բագրատունին: Հետագա ապստամբությունների առաջնորդներն էին Մամիկոնյանները: Այդ ամենը վկայում է, որ քաղաքական իշխանությունը մերթ Մամիկոնյանների, մերթ Բագրատունիների ձեռքում էր, հարկավ՝ արաբական գերիշխանության ներքո:

Ապստամբությունները հիմնականում ձախողվում էին, թեպետ դրական նշանակություն ևս ունենում էին: Դրանք արաբներին ստիպեցին փոխել վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ և ճանաչել նախարարների հողատիրական ժառանգական իրավուքները: Բայց և մեծ էին նախարարների կորուստները: Նախարարական տներից մի քանիսն աստիճանաբար դուրս մղվեցին քաղաքական ասպարեզից, ինչպես Մամիկոնյանները, Կամսարականներն ու Ռշտունիները: Դա արտահայտվեց մանավանդ 774-775 թթ. ապստամբությունից հետո, որը խլեց նախարարների մեծ մասի կյանքը ու լրջորեն թուլացրեց նախարարությունների դիրքերը: Արդյունքում նրանք այլևս երբեք կարևոր դերակատարում չունեցան հայոց կյանքում։ Բայց քաղաքական հոսանքներից չափավոր թևի ներկայացուցիչները, որոնց մեջ հատկապես աչքի էին ընկնում Բագրատունիները, աստիճանաբար կարողացան վերականգնել հարաբերություններն արաբ խալիֆների հետ: Նրանք ազդեցիկ դիրքեր ձեռք բերեցին հայ նախարարների մեջ։

Աղանդավորական շարժումները Հայաստանում

Քրիստոնեական եկեղեցու սկզբնավորման ժամանակներից ի վեր առաջացան մի շարք ուսմունքներ, որոնք հակասում էին եկեղեցու կանոնական վարդապետությանը: Դրանց շարքում առանձնանում էին բորբորիտներ մծղնեականների և պավլիկյանների ուսմունքները: Առաջին երկուսը Հայաստանում տարածում էին գտել IV-V դարերում։ Այս ուսմունքների մասին շատ բան չգիտենք, քանի որ դրանց տեքստերից մեզ ոչինչ չի հասել. օրենքով սահմանված էր, որ այդպիսի գրքեր պահպանողը ենթակա է մահապատժի: Դրանց մասին իմանում ենք միայն եկեղեցու ներկայացուցիչների հաղորդած տեղեկություններից, որոնցով հնարավոր չէ անգամ միմյանցից զատորոշել այդ ուսմունքները, քանի որ դրանք չեն մանրամասնվել։ Այս ուղղությունների հետևորդները չէին ընդունում մկրտության խորհուրդը։ Ըստ նրանց՝ թեպետ այն մաքրում է նախկին մեղքերը, բայց չի կարող ոչնչացնել մեղքի արմատը: Դա հնարավոր էր համարվում միայն տևական աղոթքների շնորհիվ (այստեղից էլ մծղնեականների անունը, որը արամեերենով նշանակում է աղոթել)։ Շարժումներն աստիճանաբար ահագնանում էին, այդ պատճառով էլ եկեղեցին փորձում էր դրանք արմատախիլ անել խիստ պատժիչ միջոցներով։ Հետագայում այդ ուսմունքի հետևորդները ձուլվեցին մեկ այլ՝ Պավլիկյան շարժմանը, որը, սկիզբ առնելով VI դարի վերջերին, մեծ թափ հավաքեց VII-VIII դարերում՝ արաբական տիրապետության ժամանակ: Ոմանք կարծում են, որ շարժման հետևորդներն իրենց անունը ստացել են Պողոս առաքյալի անունից, քանի որ իրենց համարել են առաքյալի հետևորդը: Ոմանք էլ կարծում են, որ անվանումը գալիս է շարժման առաջնորդներից մեկի՝ Պողոսի անունից։

Պավլիկյանների սկզբունքները գրեթե չէին տարբերվում մյուս աղանդների սկզբունքներից։ Նրանք հավատում էին, որ գոյություն ունի երկու աստված՝ Բարի (Երկնային Հայր) և Չար (Արարիչն աշխարհի): Տեսանելի աշխարհի արարիչը չար աստվածն է՝ սատանան, մինչդեռ ինչը հոգևոր է և անտեսանելի, բարի աստծո գործն է։ Նրանք մերժում էին եկեղեցին՝ իբրև «դևերի կացարան»։ Մերժում էին մկրտությունն ու հաղորդությունը։ Դեմ էին մսակերությանն ու սեփականություն ունենալուն։ Ուսմունքը համակարգված էր Ավետարանի հիման վրա կազմված մի գրքի մեջ, որ կոչվում էր «Զորություն»։ Դրանից ոչինչ չի հասել մեզ։ Պավլիկյան գաղափարախոսությունը ժամանակի ընթացքում ձեռք բերեց նաև սոցիալական երանգներ՝ պայքարելով հարուստների, իշխողների և հոգևորականության դեմ, որոնց համարում էին չարիքի կրողներ: Երբ շարժումը լայն թափ հավաքեց, պավլիկյանները Եփրատ գետի հյուսիսարևմտյան ափին հիմնեցին Տևրիկ բերդաքաղաքը: Ստեղծեցին զորամասեր, որոնք պետք է պաշտպանեին փոքրիկ «հանրապետությունը»։ Գտնվելով Բյուզանդիայի տարածքում և լայն աջակցություն ունենալով արաբներից՝ նրանք սկսեցին չենթարկվել կայսրությանը: Կայսրությունը կտրուկ միջոցներ կիրառեց՝ շարժումն արմատախիլ անելու համար: Ի վերջո 872 թ. բյուզանդական բանակները պարտության մատնեցին պավլիկյաններին և ավերեցին Տևրիկ բերդաքաղաքը։ Պավլիկյաններից շատերը տեղափոխվեցին Բալկաններ, որտեղ նրանց ազդեցությամբ նոր ուսմունքներ ու սոցիալական շարժումներ ի հայտ եկան, ինչպես Ֆրանսիայում՝ կատարների, Բուլղարիայում՝ բոգոմիլյան շարժումները:

Ըստ որոշ հետազոտողների՝ ընդհանուր առմամբ Պավլիկյան շարժումը Հայաստանի համար երկու կարևոր ներդրում ունեցավ։ Նախ՝ պատճառ դարձավ, որ Հայոց եկեղեցին վերափոխվի, և նրա հիմքերն ամրանան: Ապա՝ Պավլիկյան «հանրապետության» ստեղծումը Հայաստանի հյուսիսարևմտյան շրջանը պաշտպանեց արևմուտքի ուղիղ հարվածից և հնարավորություն տվեց Բագրատունիներին վերականգնելու Հայաստանի անկախությունը:

Հայաստանի ինքնավարության վերականգնումը

Ումմայաններին հաջորդած Աբբասյանների օրոք նշանակալի փոփոխություններ տեղի ունեցան Հայաստանում: Ճնշելով ապստամբությունները՝ վերջիններս նվաճված երկրներում ամուր հիմքեր ստեղծելու նպատակով պարբերաբար արաբական ու մուսուլմանական ցեղերի վերաբնակեցում էին կազմակերպում։ Նվաճված տարածքներում, այդ թվում և Հայաստանում, ձևավորվում էին նոր համայնքներ: Արաբ վերաբնակիչներն ամբողջ ցեղերով, տոհմերով ու ընտանիքներով հաստատվում էին Հայաստանում, խլում հայերին պատկանող հողերը: Արաբները բավականին հետևողական էին նաև տեղական նախարարական ընտանիքների նկատմամբ վարվող ջլատման և ոչնչացման քաղաքականության մեջ։ 705 թ. նրանք բազմաթիվ հայ իշխանների հավաքեցին Նախճավանի և Խրամի եկեղեցիներում և այրեցին նրանց։ Որոշ գերիների մահապատժի ենթարկեցին, մյուսներին արտաքսեցին։ Սկզբում համեմատաբար մեղմ էին Հայոց եկեղեցու նկատմամբ, ինչի շնորհիվ այն հնարավորություն ունեցավ առաջին անգամ ի մի բերելու իր կանոնները: Սա եկեղեցու դավանաբանական համակարգման համար նշանակալի քայլ էր։ VIII դարի վերջերից արաբներն էլ ավելի խստացրին իրենց քաղաքականությունը: Հրաժարվելով իրենց հովանավորչական քաղաքականությունից՝ որոշեցին տոհմերին զրկել իշխանությունից և ուղղակիորեն կառավարել Հայաստանը, ինչպես նվաճված երկիր։ Չնայած այդ ամենին՝ որոշ հայ իշխանական տներ ոչ միայն խուսափեցին ոչնչացումից, այլև բավականին ինքնուրույն դարձան, ինչպես Բագրատունիները, որոնք նաև ընդարձակել էին իրենց տիրույթները։ Իսկ երբ Բագարատ Բագրատունին խալիֆի կողմից նշանակվեց Հայաստանի գերագույն կառավարիչ՝ իշխանաց իշխան, անգամ հրաժարվեց հարկեր վճարելուց։ Խալիֆ Մութավաքիլը փորձեց նոր ոստիկանի միջոցով հավաքել չվճարված հարկերը և պաշտոններից հեռացնել հայոց իշխանաց իշխան Բագարատ Բագրատունուն ու գահերեց իշխան Աշոտ Արծրունուն, բայց անհաջողության բախվեց։ Իսկ 850- 855 թթ. տեղի ունեցավ հայերի մյուս խոշոր ապստամբությունը։ Այս անգամ ապստամբությանը հարում էր նախարարների մեծ մասը: 852 թ. խալիֆը զորավար Բուղայի հրամանատարությամբ Հայաստան ուղարկեց պատժիչ մեծաքանակ մի զորաբանակ, որը հետագա մի քանի տարիների ընթացքում կարողացավ ավերել բազմաթիվ գավառներ և ձերբակալել բազմաթիվ նախարարների, բայց, այնուամենայնիվ, չկարողացավ ճնշել ապստամբությունը: Արշավանքն ի վերջո ձախողվեց, և Հայաստանը կրկին վերականգնեց իր ներքին ինքնավարությունը։ Բոլոր նախադրյալները կային օտար տիրապետությունը թոթափելու և Հայաստանի անկախությունը վերականգնելու համար, ինչին ձեռնամուխ եղան Բագրատունիները:

Հարցեր և առաջադրանքներ.

1. Ի՞նչ գաղափարներ էին քարոզում պավլիկյանները: Արդյո՞ք շարժումը միայն բացասական հետևանքներ ունեցավ Հայաստանի համար:

Պավլիկյանների սկզբունքները գրեթե չէին տարբերվում մյուս աղանդների սկզբունքներից։ Նրանք հավատում էին, որ գոյություն ունի երկու աստված՝ Բարի (Երկնային Հայր) և Չար (Արարիչն աշխարհի): Տեսանելի աշխարհի արարիչը չար աստվածն է՝ սատանան, մինչդեռ ինչը հոգևոր է և անտեսանելի, բարի աստծո գործն է։ Նրանք մերժում էին եկեղեցին՝ իբրև «դևերի կացարան»։ Մերժում էին մկրտությունն ու հաղորդությունը։ Դեմ էին մսակերությանն ու սեփականություն ունենալուն։ Ուսմունքը համակարգված էր Ավետարանի հիման վրա կազմված մի գրքի մեջ, որ կոչվում էր «Զորություն»։ Պավլիկյան շարժումը Հայաստանի ունեցավ նաև կարևոր նշանակություն։ Նախ՝ պատճառ դարձավ, որ Հայոց եկեղեցին վերափոխվի, և նրա հիմքերն ամրանան: Ապա՝ Պավլիկյան «հանրապետության» ստեղծումը Հայաստանի հյուսիսարևմտյան շրջանը պաշտպանեց արևմուտքի ուղիղ հարվածից և հնարավորություն տվեց Բագրատունիներին վերականգնելու Հայաստանի անկախությունը:

2. Ի՞նչ քաղաքականություն էին վարում արաբները Հայաստանում այն նվաճելուց հետո: Ինչո՞ւ:

701 թվականին Բյուզանդիան նվաճելուց հետո արաբները որոշեցին, որ իրենց այլև պետք չէ կիսանկախ Հայաստան և արշավեցին Հայաստանի վրա ավիրելով քաղաքները, կոտորելով, ստրկացնելով և տեղահանելով բնակիչներին։ արաբները հիմնեցին Արմինիա անունով փոխարքայություն, որի մեջ մտնում էին Արևելյան Վրաստանը, Աղվանքը և գրեթե ողջ Մեծ Հայքը։ Դրա վարչական կենտրոնը սկզբում Հայաստանի մայրաքաղաք Դվինն էր: Արմինիայի կառավարիչը էմիրն էր, որը արաբ ազնվականներից մեկն էր լինում և կառավարում էր խալիֆի անունից։ Էմիրին՝ ոստիկանին էին ենթարկվում բոլոր պաշտոնյաները, այդ թվում՝ Հայոց իշխանն ու հայկական զորքերի հրամանատարը՝ սպարապետը:

3. Որքանո՞վ էր արդարացված 652 թ. հայ-արաբական պայմանագիրը. մանրամասնիր՝ քննարկելով պայմանագրի կետերը:

Այս պայմանների շնորհիվ հայաստանը կարողացավ պահպանել իր փաստացի անկախությունը մինչև VII դարի վերջը և այդ խաղաղ ժամանակահատվածը շատ կարևոր էր Հայաստանի խաղաղ զարգացման համար։ Ճիշտ է այդ պայմանագրով Հայաստանը ընդունում է խալիֆի գերիշխանությունը, սակայն Հայաստանում նախ արաբական զորքեր չէին տեղակայվելու Հայաստանն ունենալու էր 15000 հեծելազոր, որը պահելու էր խալիֆը, բացի դրանից երեք տարի հարկ չէր վճարելու և օգնություն էր ստանալու արաբներից, եթե Հայաստանի վրա այլ երկիր հարձակվեր։ Այս պայմանագիրը այդ ժամանակաշրջանում արդարացված էր, քանի որ Հայաստանը մենակ էր մնացել արաբական արշավանքների դեմ․ ո՛չ Սասանյան պետությունը և ո՛չ էլ Բյուզանդիան նրան չէին օգնում։

4. Ի՞նչ հետևանքներ ունեցան նախարարական տոհմերի համար հակաարաբական ապստամբությունները: Որո՞նք էին այդ ապստամբությունների դրական և բացասական կողմերը:

Հակաարաբական ապստամբությունները որոնք ղեկավարում էին տարբեր նախարարական տոհմեր, հիմնականում Մամիկոնյանները, Ռշտունիները և Բագրատունիները, մեծամասամբ ճնշվեցին արաբների կողմից, բայց դրանք ունեցան նաև դրական նշանակություն: Դրանք արաբներին ստիպեցին փոխել վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ և ճանաչել նախարարների հողատիրական ժառանգական իրավուքները: Այդ ապստամբություների բացասական կողմն այն էր, որ մեծ էին կորսուստները նախարարների շրջանում։ Նախարարական տներից մի քանիսն աստիճանաբար դուրս մղվեցին քաղաքական ասպարեզից, օրինակ՝ Մամիկոնյանները, Կամսարականներն ու Ռշտունիները: Իսկ 774-775 թթ. ապստամբությունից հետո, որը խլեց նախարարների մեծ մասի կյանքը ու լրջորեն թուլացրեց նախարարությունների դիրքերը:

5. Ինչո՞վ էր պայմանավորված Բյուզանդիայի քաղաքականության մեղմացումը հայերի նկատմամբ:

6. Որքանո՞վ էին արդարացված Մամիկոնյանների և Բագրատունիների խմբավորումների մոտեցումները. հիմնավորի՛ր և փաստարկի՛ր:

7. Պատկերացրո՛ւ, որ դու ապրում ես Դվին քաղաքում, և քո հայրն իր պապից մեծ գրադարան է ժառանգել, որը պետք է Նախիջևանից տեղափոխեք Դվին: Գրքերը դասավորելիս դու տեսնում ես այնտեղ պավ- լիկյանների սրբազան գիրքը՝ «Զորությունը»։

Ինչպիսի՞ն կլինի քո արձագանքը։ Ինչո՞ւ։

Եթե ես ապրեի VIII դարում ես այդ գիքրը իհարկե չէի տեղափոխի Դվին քանի որ նման աղանդավորական գրեր պահելը արգելված էր և պահողներին մահապատիժ էր սպասվում, բայց ես երևի կկարդայի այդ գիրքը, որպեսզի իմ կարծիքը ունենայի պավլիկյանների մասին և իմանայի թե ինչ գաղափարներ նրանք ունեն։

Բառարան

Ավատ– տիրակալի կողմից ավատառուին (վասալին) տրված հողային տիրույթ

Ավատառու | անձ, որը տիրոջից հողի շնորհ է ստացել` հավատարմության և ծառայությունների դիմաց

Ավատատիրություն | սոցիալ-տնտեսական խիստ աստիճանակարգված համակարգ՝ հիմնված հողերի բաշխման և անձնական հավատարմության վրա։

Ազատներ և անազատներ | միմյանցից իրավունքներով և պարտականություններով առանձնացած հասարակական խավեր:

IV դարում Հայաստանը թևակոխեց նոր՝ ավատատիրական (ֆեոդալական) հարաբերությունների դարաշրջան: Տոհմիկ ավագանու և պետական պաշտոնեության առավել խոշոր ներկայացուցիչներին հատկացված պետական (արքայական) հողերը վերածվեցին ժառանգական սեփականության՝ ավատի (ֆեոդի), իսկ այդ հողերում ապրող բնակչությունը (գյուղացի ազատ համայնականներ)՝ ավատատերերից կախյալ հարկատու բնակչության: Քաղաքական իշխանության մասնատումը (և թուլացումը) և բնակչության խոցելիությունը ստեղծեցին այնպիսի unցիալ-տնտեսական, քաղաքական և իրավական հարաբերություններ, որոնց ամբողջությունը հետագայում կոչվեց ավատատիրություն: Դա սոցիալական և տնտեսական խիստ աստիճանակարգային համակարգ էր՝ հիմնված հողերի (ավատի) բաշխման և անձնական հավատարմության վրա։ Հողատերը (արքան, նախարարները և այլք) ավատ էր տալիս և դրա հետ մեկտեղ՝ զինվորական ու իրավական պաշտպանության խոստում։ Փոխարենը նա ավատառուից (ավատը ստացողից) որևէ տեսակի վճար էր ստանում: Դա կարող էր ենթադրել զինվորական ծառայություն, ապրանքով կամ փողով կանոնավոր վճարում:

Ավատատիրական հարաբերությունների խորացմանը զուգընթաց ավելի որոշակիորեն դրսևորվեցին սոցիալական շերտերի տարբերությունները։ Հասարակության մեջ առանձնացան երկու դասեր՝ «ազատներ» և «անազատներ», որոնք միմյանցից առանձնանում էին իրավունքներով և պարտականություններով։ Ազատների դասի ներկայացուցիչներն էին խոշոր և միջին հողատեր ազնվականները (նախարարներ, հոգևորականներ և այլք), իսկ անազատների դասի ներկայացուցիչներն էին քաղաքացիները (արհեստավորներ և առևտրականներ) և ազատ կամ կախյալ գյուղացիները (շինականները):

Պայքար թագավորական իշխանության համար

Ավատատիրական հարաբերությունների արմատավորմանը զուգընթաց խոշոր կալվածատերերը ձեռք բերեցին ավելի մեծ անկախություն։ Այդուհետ հայ թագավորները հաճախ ստիպված էին դիմակայել միաժամանակ կենտրոնախույս ուժերին և արտաքին թշնամիներին: Վիճակը սրվում էր, հատկապես երբ անհրաժեշտ էր լինում հավասարակշռություն ապահովել Հռոմեական և Սասանյան կայսրությունների միջև։ Երկրի կայունությունը պահպանելու առումով եկեղեցու և թագի դաշինքը սկզբում փոխշահավետ էր: Սակայն ժամանակի ընթացքում եկեղեցական կալվածատիրությունը լայն չափերի հասավ և արդեն մրցակցում էր ոչ միայն նախարարական տների, այլև թագավորի հետ:

Տրդատ Մեծին հաջորդած Խոսրով III Կոտակի (330-338) օրոք արդեն արքան, նախարարները և եկեղեցին բաժանվեցին Հռոմի, Սասանյանների և կենտրոնաձիգ իշխանության կողմնակիցների: Խոսրով Կոտակին հաջողվեց ճնշել կենտրոնախույս նախարարական ելույթները և վերահսկողություն հաստատել ավագ նախարարների վրա: Ապագա անհնազանդությունները կանխելու համար նա օրենք սահմանեց, ըստ որի՝ հազար և ավելի զինվոր ունեցող նախարարները պիտի ապրեին արքունիքում՝ թագավորի հսկողության ներքո։ Խոսրովի կարճատև թագավորումը նշանավորվեց նաև Դվին քաղաքի կառուցմամբ, որը դարձավ նոր մայրաքաղաքը՝ փոխարինելով Արտաշատին: Խոսրով Կոտակի կառավարման վերջին տարիներին կրկին լարվեցին հռոմեա-պարսկական հարաբերությունները:

338 թ. սկսված պարսկա-հռոմեական պատերազմի ժամանակ գահաժառանգ Տիրանը հարկադրաբար ապաստանեց Հռոմում։ Հաջորդ տարի նա վերադարձավ Հայաստան և Հռոմի աջակցությամբ հաստատվեց գահին: Տիրանը փորձում էր ճնշել նախարարական ապստամբությունները։ Լարված էին նրա հարաբերությունները եկեղեցու հետ, քանի որ վերջինս սկսել էր հարել ընդդիմադիր շարժմանը: Տիրանի անհավասարակշիռ և կտրուկ միջամտությունների արդյունքում ի վերջո ձախողվեց թագավորական իշխանության կենտրոնացման քաղաքականությունը:

Արշակ II արքան և պարսկա-հռոմեական պատերազմները

Տիրանին հաջորդած Արշակ II-ը (350-368) Հայաստանը կառավարում էր ներքին հակամարտությունների պայմաններում։ Լարվածությունը թուլացնելու նպատակով նա փորձում է համերաշխության եզրեր գտնել եկեղեցու և նախարարների հետ։ Վերականգնում է տոհմիկ ավագանու ժառանգական արտոնությունները: Կաթողիկոսությունը վերադարձնում է Լուսավորչի տոհմին՝ Ներսես Պարթևի գլխավորությամբ: Երկրի ներքին կայունությունն ապահովելու համար ձեռնամուխ է լինում օրենսդրական մի շարք կարգավորումների։ 354 թ. հրավիրվում է առաջին հայկական եկեղեցական ժողովը Աշտիշատում, որտեղ ընդունվում են աշխարհիկ և կրոնական մի շարք կանոններ: Ժողովի որոշմամբ որոշ չափով կրճատվում են ժողովրդից գանձվող հարկերը: Որոշվում է բոլոր գավառներում հիմնել հունական և ասորական դպրոցներ և արգելել պարսկերենի ուսուցումը: Որոշվում է նաև բացել որբանոցներ, հիվանդանոցներ, անկելանոցներ, աղքատանոցներ: Սակայն իրավիճակը շուտով կտրուկ փոխվում է: Կենտրոնական իշխանությունն ամրապնդելու նպատակով արքան կառուցում է նոր քաղաք, որն իր անունով կոչում է Արշակավան: Նախարարները, սակայն, դժգոհ լինելով կենտրոնական իշխանության ամրապնդման քաղաքականությունից, ապստամբում և ավերում են Արշակավանը:

Երկրում այս իրադրությունն էր տիրում, երբ նոր պատերազմ է սկսվում պարսիկների և հռոմեացիների միջև (359 թ.)։ Հայաստանին կրկին ընտրություն էր պարտադրվում՝ ի նպաստ կողմերից մեկի: Արշակ արքային միառժամանակ հաջողվում է պահել երկրի հավասարակշռությունը, սակայն 363 թ. կնքված Մծբինի հռոմեա-պարսկական հաշտության դաշնագրից հետո դա այլևս անհնար էր: Դաշնագրով, որը հայտնի է նաև «ամոթալի» անվամբ, հռոմեացիները խոստանում էին չօգնել Արշակ II-ին, եթե Շապուհը նրա դեմ պատերազմ սկսեր:

Շուտով սկսվում է պարսկա-հայկական քառամյա պատերազմը (364-368): Սկզբնապես հայկական կողմը հաջողությամբ էր պայքարում պարսկական բանակի դեմ, սակայն նախարարներից ոմանք կամ աստիճանաբար անցնում են պարսիկների կողմը, կամ էլ չեզոքություն են պահպանում: Արքան մնում է միայնակ և ստիպված է լինում ներկայանալ Շապուհ II-ին: Նա ձերբակալվում է և իր մահկանացուն կնքում Անհուշ բերդում (368 թ.)։

Այդ նույն ժամանակ Արտագերս ամրոցում ամրացած Փառանձեմ թագուհին փորձում էր դիմադրել պարսիկներին, մինչ որդին՝ Պապը, կվերադառնար Հռոմից։ Սակայն համաճարակի և սովի պատճառով դիմադրությունը թուլանում է։ Պարսիկներին հաջողվում է գրավել բերդն ու գերեվարել թագուհուն:

Պապ արքան և նրա վերափոխությունները

Արշակին հաջորդած երիտասարդ Պապ արքան (370-374) գահ է բարձրանում շատ ծանր պայմաններում։ Պատերազմական գործողությունների արդյունքում ավերվել էին հայոց քաղաքային կենտրոնները՝ Արտաշատը, Երվանդաշատը, Տիգրանակերտը, Դվինը, Վաղարշապատը, Վանը և այլն: Չնայած դրան՝ 371 թ. Ձիրավի դաշտում՝ Նպատ լեռան փեշերին, Պարսկաստանի նկատմամբ տարած փայլուն հաղթանակը հնարավորություն է տալիս զբաղվել երկրի ներքին գործերով և ձեռնարկել երկրի վերակառուցումը: Իր կարճատև կառավարման տարիներին Պապը փորձում է իրագործել մի շարք վերափոխություններ, որոնք միտված էին երկրի բարեկեցության ամրապնդմանն ու թագավորության ամբողջականության վերականգնմանը:

Պապի առաջին ձեռնարկումներից է լինում ուժեղ բանակի ստեղծումը՝ հասցնելով այն 90 հազարի: Կարճ ժամանակում նա հետ է նվաճում Հայաստանից զավթված գրեթե բոլոր ծայրագավառները: Կենտրոնախույս ուժերի հնազանդեցումից հետո Պապը ձեռնամուխ է լինում եկեղեցու վերափոխությանը: Նա վճռական է գտնվում և հայոց եկեղեցին դուրս է բերում Կեսարիայից ունեցած կախվածությունից: Ներսես կաթողիկոսի մահվանից հետո հայ եպիսկոպոսներն են ձեռնադրում հայոց նոր կաթողիկոսին՝ շրջանցելով Կեսարիայում ձեռնադրվելու ավանդույթը: Շնորհիվ այս վերափոխության՝ հայոց եկեղեցին ձեռք է բերում ինքնուրույնություն։

Եկեղեցու նկատմամբ գահի անվերապահ գերակայությունը հաստատելու նպատակով Պապ արքան նաև կրճատում է եկեղեցու արտոնությունները. սահմանափակում է նրա եկամտի աղբյուրները (կալվածքներ և այլն), փակում է բազմաթիվ մենաստաններ և կուսանոցներ: Արտաքին քաղաքականության ոլորտում փորձում է հարաբերություններ հաստատել Պարսկաստանի հետ։ Բայց այդ ամենն առաջացնում է թե՛ նախարարների, թե՛ եկեղեցականների և թե՛ դաշնակից Հռոմի թշնամանքը: Արդյունքում Հռոմի կայսրի հանձնարարությամբ Պապը դավադրաբար սպանվում է 374 թվականին:

Մեծ Հայքի բաժանումն ու թագավորության կործանումը

Պապ արքան, թերևս, Արշակունիների վերջին զորեղ և գործունյա արքան էր, որի սպանությունից հետո արքայական իշխանության, եկեղեցու և նախարարների միջև առաջացած անջրպետն էլ ավելի խորացավ: Այս ընթացքում զորեղացավ Մամիկոնյան նախարարական տոհմը՝ դառնալով երկրի փաստական կառավարիչը: Հայաստանում կենտրոնական իշխանությունը վերջնականապես կազմալուծվեց: Իսկ արդեն 387 թ. Պարսկաստանի և Հռոմի համաձայնությամբ այն բաժանվեց երկու անհավասար մասի, որի մեծագույն մասն անցավ Պարսկաստանի հսկողության տակ: Ձևականորեն Հայաստանի երկու մասերում էլ շարունակում էին կառավարել Արշակունի թագավորները: Մի վերջին անգամ Հայաստանի միասնականությունը վերականգնելու փորձ արվեց հայոց Վռամ շապուհ արքայի (388-414) օրոք. նա փորձեց երկու մասի բաժանված Հայաստանները միավորել հոգևոր-մշակութային ճանապարհով: Նրա աջակցությամբ էր, որ 405 թ. Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայոց այբուբենը, և դպրոցներ բացվեցին թե՛ պարսկական, թե՛ հռոմեական (բյուզանդական) Հայաստաններում: Սակայն Արշակունյաց Հայաստանի փլուզումն այլևս հնարավոր չեղավ կասեցնել։ Հաղթեց ավագանու ծրագիրը. 428 թ. նրանց պահանջով Պարսից շահը գահընկեց արեց Արշակունյաց վերջին հայ արքային՝ Արտաշես-Արտաշիրին:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ինչպե՞ս արմատավորվեց ավատատիրությունն Արշակունյաց Հայաստանում:

4-րդ դարում տոհմիկ ավագանու և պետական պաշտոնեության առավել խոշոր ներկայացուցիչներին հատկացված պետական հողերը վերածվեցին ժառանգական սեփականության՝ ավատի (ֆեոդի), իսկ այդ հողերում ապրող բնակչությունը՝ հարկատու բնակչության: Քաղաքական իշխանության մասնատումը (և թուլացումը) և բնակչության խոցելիությունը ստեղծեցին այնպիսի unցիալ-տնտեսական, քաղաքական և իրավական հարաբերություններ, որոնց ամբողջությունը հետագայում կոչվեց ավատատիրություն:

2. Ինչո՞վ էր պայմանավորված թագավորական իշխանության թուլացումը ավատատիրության ձևավորման ընթացքում:

Խոշոր ավատատերերի կալվածքների ընդլայնումը ուժեղացնում էր նրանց իշխանությունը և դառնում վտանգավոր թագավորի համար՝ թուլացնելով նրա դիրքերը։

3. Ինչո՞ւ Հռոմը չհանդուրժեց Պապ արքայի ձեռնարկած վերափոխությունները և կազմակերպեց նրա սպանությունը:

Պապ արքան իր ձեռնարկած վերափոխությունների շնորհիվ կարողացել էր ամրապնդել կենտրոնական իշխանությունը ինչը բերելու էր Հայաստանի ուժեղացմանը նաև արտաքին թշնամիների դեմ ինչը դուր չէր գալիս Հռոմին։

4. Ի՞նչ ես կարծում, ի՞նչ առավելություն տվեց Հայոց եկեղեցուն այն, որ Պապ արքան արգելեց կաթողիկոսի ձեռնադրումը Կեսարիայում։

Հայոց եկեղեցին Պապ թագավորի վերափոխման շնորհիվ դարձավ ավելի անկախ և ինքնուրյուն։

5. Ի՞նչ հետևանքներ ունեցավ և կարող էր ունենալ այն, որ արքան, նախարարներն ու եկեղեցին բաժանվեցին Հռոմի, Սասանյանների և կենտրոնաձիգ իշխանության կողմնակիցների:

Արքայի, նախարարների և եկեղեցու պառակտումը հանգեցրեց Արշակունիների թագավորության թուլացմանը և կործանմանը։

6. Որքանո՞վ էր հիմնավոր Վռամշապուհ արքայի՝ Հայոց հողերը հոգևոր-մշակութային ճանապարհով միավորելու փորձը

Հայոց հողերը հոգևոր-մշակութային ճանապարհով միավորելու փորձը դրական էր, բայց չէր կարող մեծ արդյունքներ ունենալ քանի որ ավագանին, եկեղեցին և թագավորական տոհմը շատ պառակտված էին և չէին ուզում միավորվել ընդդեմ արտաքին թշնամու։

7. Պատկերացրու, որ դու Վռամշապուհ արքան ես և մտածում ես հայոց գրեր ստեղծելու մասին, բայց պարսից արքայի թույլտվությունը չունես: Ինչպե՞ս կփորձես համոզել պարսից արքային, որ նա թույլ տա, որ հայերը սեփական գիրն ու գրականությունը ստեղծեն:

8. Ի՞նչ ես կարծում, եթե Վռամշապուհ արքան չդիմեր պարսից արքային՝ հայոց գրերի ստեղծումը թույլ տալու հարցով, դա ի՞նչ խնդիրներ կառաջացներ:

Եթե Վռամշապուհ արքան չդիմեր պարսից արքային հայոց արքան կդիմադրեր հայոց գրերի ստեղծմանը։

Մենք այս ամիս պատրաստել ենք տարբեր անիմացիաներ, օրինակ՝ պատրաստել ենք երկու stop motion անիմացիաներ, առաջինում մարդ էր, որը քայլում էր, իսկ երկրորդում կապիկ էր, որը թռչելով ծառից ծառ բարձրանում ծառ։